Informator uniwersytecki

Dane też muszą być FAIR. Po co nam otwartość w nauce?

Tak już czasem bywa, że otwartym ludziom jest łatwiej w życiu. Szybciej nawiązują nowe znajomości, a przy tym z reguły budzą większe zaufanie. Pojęcie otwartości kojarzy się przy tym z pewnego rodzaju dostępnością. Skoro jesteś otwarty, to również jesteś w stanie poświęcić swój czas innym. Według Wielkiego Słownika Języka Polskiego „otwartość to cecha kogoś, kto jest gotowy do zmian i zrozumienia odmienności kogoś lub czegoś”[1]. Do tego warto być fair, czyli w porządku. Czy te zasady mają zastosowanie również w nauce? Czy otwartość w nauce jest w ogóle możliwa, a jeśli tak, to czy jest potrzebna?

Na 41. Sesji Konferencji Generalnej UNESCO w dniach 9-24 listopada 2021r. przyjęto dokument Recommendation on Open Science, w którym zdefiniowano otwartą naukę („open science”) jako założenie, które łączy różne ruchy i praktyki mające na celu udostępnienie wiedzy naukowej, dostępnej i możliwej do ponownego wykorzystania dla każdego, zwiększenie współpracy naukowej i wymiany informacji z korzyścią dla nauki i społeczeństwa oraz otwarcie procesów tworzenia i obiegu wiedzy naukowej z uwzględnieniem podmiotów społecznych spoza tradycyjnego środowiska naukowego[2].

Wśród szeregu regulacji warto zwrócić uwagę na Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1024 z dnia 20 czerwca 2019 w sprawie otwartych danych i ponownego wykorzystywania informacji sektora publicznego (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 172/56 PL), która w motywie 27 wskazuje, że otwarty dostęp rozumiany jest jako praktyka zapewnienia użytkownikom końcowym przez internet bezpłatnego dostępu do wyników badań, bez ograniczeń w zakresie korzystania i ponownego wykorzystywania, wykraczającego poza ewentualny wymóg podania autora [3]. W omawianym motywie podano również szereg zalet otwartego dostępu, wśród których można wymienić przyspieszenie postępu naukowego i innowacyjności, sprzyjanie wzrostowi gospodarczemu, a także ograniczenie konieczności zbędnego powielania badań. Taka praktyka ma za zadanie przeciwdziałać także oszustwom w dziedzinie nauki, ponieważ służy do weryfikacji poprawności dokonanych przez naukowców ustaleń, a także otrzymanych przez nich wyników badań naukowych. W tym miejscu należy również dokonać odróżnienia danych badawczych od publikacji, których podstawą i źródłem są właśnie te dane. W związku z czym sprecyzowano, że otwarte dane badawcze muszą realizować tak zwaną zasadę FAIR (akronim od słów Findability, Accessibility, Interoperability, Reusability), czyli powinny być możliwe do znalezienia, dostępne, interoperacyjne, a także możliwe do ponownego wykorzystania. W tym kontekście z danymi badawczymi wiąże się także jedna bardzo ważna zasada ich udostępniania - „dane powinny być otwarte najbardziej jak to możliwe i zamknięte, na tyle ile to konieczne”. Zasada ta doskonale łączy w sobie z pozoru dwa przeciwstawne zagadnienia związane z jednej strony z ochroną danych osobowych, poufnością czy ochroną praw własności intelektualnych, a z drugiej strony wdrażaną polityką otwierania danych.

Na gruncie krajowym nie sposób pominąć Polityki Narodowego Centrum Nauki dotyczącej otwartego dostępu do publikacji. Ta jedna z ważniejszych agencji grantowych dla naukowców definiuje dostęp do publikacji („open access”) nie tylko jako darmowy dostęp do publikacji w Internecie, ale także możliwość powielania, rozpowszechniania i dowolnego wykorzystania treści przez czytelnika, zgodnie z warunkami licencji praw autorskich CC-BY [4]. Tak zwany otwarty dostęp do publikacji jest obowiązkowym elementem umów o realizację i finansowanie projektu badawczego zawieranych z NCN i stanowi istotny efekt realizacji projektu.

Nadto nie da się przeoczyć największego w Unii Europejskiej programu Horyzont Europa dotyczącego badań i innowacji. Program ten również nakłada obowiązek publikowania na zasadach otwartego dostępu. W tym celu na zlecenie Komisji Europejskiej stworzono specjalną platformę do publikowania Open Research Europe (ORE), umożliwiającą beneficjentom programu wywiązanie się z obowiązku publikowania w formule open access [5].

Jak zatem widać, zasady otwartej nauki powoli stają się nieodłącznym elementem świata naukowców oraz stwarzają szersze możliwości dostępu do nauki dla „zwykłego” człowieka. W tym nowym, wręcz rewolucyjnym podejściu do nauki, należy widzieć zarówno duże wyzwanie jak i szanse rozwoju w wymiarze mikro i makrospołecznym. Wyzwanie zwłaszcza dla naukowców, którzy ubiegając się o granty finansowane ze środków NCN, muszą mieć pełną świadomość tego, że w związku z realizacją projektów badawczych czeka ich konieczność prawidłowej selekcji danych badawczych przeznaczonych do umieszczenia w otwartym repozytorium. Zarządzanie danymi badawczymi jest przy tym obowiązkowym elementem planu badań, ocenianym na etapie kwalifikowania projektów do dofinansowania.

Uniwersytet Medyczny w Lublinie od kilku lat aktywnie uczestniczy w realizacji założeń otwartej nauki i w chwili obecnej publikacje naukowe, rozprawy doktorskie oraz dane badawcze można zamieszczać w Polskiej Platformie Medycznej [6] zgodnie z Polityką Otwartego Dostępu PPM, przyjętą Uchwałą Senatu nr CCXIV/2018 z dnia 24-10-2018 r. [7].

[1] https://wsjp.pl/haslo/podglad/33629/otwartosc/4994408/czlowieka-
[2] https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000379949.locale=en
[3] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32019L1024&from=DE 
[4] https://www.ncn.gov.pl/sites/default/files/pliki/zarzadzenia-dyrektora/zarzadzenieDyr-38_2020.pdf#page=2 
[5] https://www.kpk.gov.pl/horyzont-europa/open-research-europe 
[6] https://ppm.umlub.pl/ 
[7] http://www.bip.umlub.pl/wewnetrzne-akty-prawne/uchwaly-senatu/dokument,2508,uchwala-senatu.html